QĐND - Cuối tháng 7 vừa rồi, triển lãm tranh sơn mài của “Nhóm họa sĩ sơn ta” gồm 38 thành viên đã ra mắt công chúng nghệ thuật Thủ đô
Nói tranh sơn mài truyền thống Việt Nam bị ngoại hóa là thành ra. Trong tranh sơn dầu hoặc acrylic cũng từng có nhiều tác phẩm được thể hiện theo phương pháp này. Tôi hỏi họa sĩ Nguyễn Tường Linh: “Nếu không mài thì có thể coi đó là tranh sơn mài truyền thống không, thưa anh?”.
Cái hay của tranh sơn mài là chiều sâu của hình khối và màu sắc, quả là thứ không thể dễ dãi mà thưởng thức được. “Tương truyền” rằng, những họa sĩ thuộc hàng “tứ trụ” (Sáng-Nghiêm-Liên-Phái) và “tứ tuyệt” (Trí-Vân-Lân-Cẩn) của mỹ thuật đương đại Việt Nam đều ưa sử dụng sơn mài và đều có những bức sơn mài để đời.
Hãy mường tượng một bức tranh sơn mài đẹp thường là được “bóc” từ lớp màu phía trên xuống lớp màu bên dưới. Tuy nhiên bên cạnh đó, chúng tôi cũng tôn trọng ý kiến sáng tác của nhiều họa sĩ trong việc dùng sơn, màu sắc, và phương pháp sáng tác hiện đại”. Người họa sĩ vẽ tranh sơn mài phải có độ đằm trong cảm hứng, bởi đó là một quá trình lâu dài, kĩ càng.
Do đâu mà có sự “phai lạt truyền thống” này? Có hai nguyên do: Thứ nhất, đánh giá của công chúng mỹ thuật về tranh sơn mài truyền thống Việt Nam chưa đúng đắn; thứ hai, sự dễ dãi và chạy theo xu hướng thương nghiệp của họa sĩ.
Tổ chức sinh hoạt nghề nghiệp với tinh thần kết đoàn, giao lưu học hỏi kinh nghiệm giữa các thành viên, tổ chức trưng bày triển lãm những tác phẩm hội họa chất liệu sơn ta nhằm góp thêm ngôn ngữ khẳng định những giá trị độc đáo của tranh sơn mài Việt Nam.
Họa sĩ Nguyễn Tường Linh cho biết thêm, mục đích khi lập “Nhóm họa sĩ sơn ta” này là muốn có một sân chơi chung cho các họa sĩ vẽ sơn ta theo phương thức truyền thống, có nhiệt huyết, tự nguyện kết liên thành nhóm.
Cam kết của “Nhóm họa sĩ sơn ta” Họa sĩ Nguyễn Tường Linh, chủ nhiệm “Nhóm họa sĩ sơn ta”, nói: “Chúng tôi cam kết sử dụng sơn ta, sáng tác tranh theo phương pháp truyền thống. Ở Việt Nam ta có rất nhiều làng nghề làm sơn mài. Có một thời khuynh hướng thẩm mỹ của công chúng mỹ thuật ưa những cái bóng bẩy nổi bật khiến cho tranh sơn mài truyền thống bị mai một.
Ai bắt tay vào sáng tác tranh sơn mài cũng biết quy trình này. Sản xuất thứ đơn giản như “vóc” để bán ra chợ, người ta cũng phải mất đến đôi ba tuần lễ. Lý do đơn giản do sơn ta rất lâu khô.
Phương pháp này dựa trên tính kết dính của sơn ta, nhiều họa sĩ đã đắp, hoặc dán vật liệu để bức tranh dày lên.
Cách đây mấy năm đã có nhiều hội thảo của giới mỹ thuật liên can đến sự “phai lạt truyền thống” trong tranh sơn mài Việt Nam. Và cũng có một thời nhiều họa sĩ chạy theo thị trường mà đánh mất truyền thống. Nhóm có trang web, facebook để kết nối họa sĩ trong và ngoài nước, bàn luận thông báo, giới thiệu tác phẩm
Nói chung đây cũng là cách để truyền tải nhiều thông điệp khá hay. Hiện tại cũng chưa đặt ra chuyện phải mài hay dùng màu truyền thống, nhưng về căn bản các tác phẩm phải được sáng tác bằng sơn ta và vóc truyền thống”. Trong triển lãm lần thứ nhất của 38 tác giả thuộc “Nhóm họa sĩ sơn ta” vừa được trưng bày tại bảo tồn Mỹ thuật Việt Nam, ngoài những bức tranh được diễn tả theo phương pháp truyền thống còn có những bức tranh diễn tả bằng phương pháp sáng tác mới.
Đơn cử như làng Sơn Đồng (Hà Nội), trẻ con lên mười đã biết mài vóc, làm toan; đến 14, 15 tuổi là có thể làm đủ mọi việc, từ việc trộn sơn mài với đất sét giấy dó (hoặc giấy bản) cho tới phết vóc, mài vóc, ủ sơn; đến 17, 18 tuổi, nếu anh nào khéo tay đã trở nên nghệ nhân sơn mài.
"Nhóm họa sĩ sơn ta" ra mắt tại bảo tồn Mỹ thuật Việt Nam. Sơn Nhật trong một thời kì dài đã khiến nhiều bức tranh sơn mài truyền thống mất gốc.
Thứ rất bóng, khô nhanh, “hợp” với nhiều loại màu có gốc hóa học tổng hợp và quan yếu nhất là không phải mài. Tranh sơn mài thời “ngoại hóa” Không phải đến bây chừ người ta mới nhắc đến sự lai căng của sơn mài truyền thống.
Ở những làng nghề ấy, làm sơn mài là một “quy trình công nghệ” được truyền dạy theo lối “cầm tay chỉ việc”. Một trong những thứ khiến tranh sơn mài mai một nhanh nhất là chất liệu “sơn Nhật”.
Họa sĩ nói: “Chúng tôi trọng phong cách sáng tác của mỗi tác giả. Bài và ảnh: LÊ ĐÔNG HÀ. “Nhóm họa sĩ sơn ta” dự định định kỳ 2 năm sẽ triển lãm giới thiệu các sáng tác một lần.
Vậy nên, “chơi” tranh sơn mài cũng phải có thứ cảm xúc giống “tri âm tri kỷ” vậy. Sơn mài dùng thành phần chính là sơn ta, có đặc điểm lâu khô, khó mài. Triển lãm này cùng với sự ra mắt của “Nhóm họa sĩ sơn ta” cho thấy sự quan tâm trở lại của giới mỹ thuật đối với sơn mài truyền thống.
Hy vọng với những họa sĩ nhân tài, máu nóng với chất liệu sơn mài truyền thống, sơn mài Việt Nam sẽ tìm lại được vị thế xứng đáng như nó vốn có. Phương tiện để “bóc” là gạch non, mai mực, tóc rối… Dùng thứ đó để mài xã hội sơn từ nanomet rất tỉ mỉ và mất thời gian. Vậy, hiểu như thế nào mới “đúng đắn” về tranh sơn mài truyền thống? "Cô gái và bức tranh cổ" - tranh sơn mài của họa sĩ Đặng Hiền.
Nhóm hoạt động trong khuôn khổ thành phố Hà Nội, có quan hệ với các nhà nghiên cứu-phê bình mỹ thuật, các họa sĩ trong và ngoài nước, các nghệ nhân làm vóc, làm vàng, bạc quỳ.
Về căn bản, làm sơn mài ai cũng biết các việc: Sơn, ủ, mài… đó là một quy trình của dân gian, dễ hiểu và dễ học.
