ThienNhien.Net -Hệ thống sông Mê Kông hiện vẫn giữ được đa số dòng chảy tự do và tiềm năng đáng kể cho việc phát triển thủy điện và thủy lợi. Tuy nhiên, việc phát triển các tiềm năng này sẽ mang lại hậu quả đối với nguồn tài nguyên thiên nhiên của con sông và các cộng đồng sống phụ thuộc vào nó. Song rút cuộc, ai mới là người có tiếng nói quyết định can dự đến căn số của dòng sông? Bài viết dưới đây của Ts. Carl Middleton – giảng viên Chương trình nghiên cứu phát triển quốc tế, Khoa Khoa học Chính trị, Đại học Chulalongkorn, Thái Lan – sẽ dành để phân tích vấn đề này. Năm 2011, duyệt y MRC, bốn nước hạ lưu sông Mê Kông đã ban bố báo cáo cho giai đoạn hai của Kế hoạch phát triển lưu vực sông. Được soạn thảo theo các nguyên tắc của quản lý tổng hợp tài nguyên nước, Kế hoạch đã này tổng hợp các quy hoạch dùng tài nguyên nước ngày nay cho mục đích cấp nước, tưới tiêu, thủy điện và buồng lũ lụt, đồng thời cân nhắc các ảnh hưởng theo các tiêu chí về kinh tế, môi trường và từng lớp nhằm phác ra các kịch bản về phân bổ nguồn nước sau 20 đến 50 năm tới. Mặc dầu cũng nhấn những yếu tố chưa vững chắc do thiếu thông tin và tri thức, bẩm vẫn có ý nghĩa quan yếu ở chỗ đã làm rõ hậu quả của các hình thức phát triển cơ sở hạ tầng từ ý kiến kinh tế, từng lớp và môi trường. Chẳng hạn, theo một kịch bản thì đến năm 2030 nếu có 1,6 triệu ha được mở rộng cho mục đích tưới tiêu và nhu cầu cấp nước, cộng với việc có thêm 30 đập phụ lưu và không có đập dòng chính thì giá trị ngày nay ròng sẽ tăng 8 tỷ USD và sẽ có thêm 650.000 việc làm, song cái giá phải trả là giảm 10% sản lượng cá đánh bắt, ảnh hưởng tới 5 điểm nóng môi trường và gây tác động thụ động tới 1,4 triệu người dân. Các cảnh xa này đặt ra một câu hỏi, vậy trên thực tiễn ai kiểm soát dòng chảy? Nói cách khác, ai là người ra quyết định, vì ích của ai, ai phải chịu rủi ro và quan trọng là tiếng nói của ai không được lắng tai? Chính phủ kiểm soát dòng chảy? Dưới quan điểm về kiêm toàn bờ cõi và chủ quyền, nhà nước tuyên bố quyền quản lý ắt các nguồn tài nguyên nằm trên lãnh thổ của mình. Khi quyết định các vấn đề liên quan đến nguồn nước cả trong biên thuỳ của mình và cả trên cương vực nhà nước hàng xóm ở những dòng sông liên nhà nước, lẽ thường các quốc gia vẫn theo đuổi “ích lợi nhà nước”. Vì ích lợi quốc gia liên tưởng tới hàng loạt các lợi. Chính trị và tầng lớp khác, các chính phủ sẽ phải cân nhắc đến các vấn đề an ninh truyền thống như chu toàn lãnh thổ cũng như an ninh phi truyền thống như an ninh kinh tế, lương thực và môi trường. Tuy nhiên, ngay cả trong nội bộ một chính phủ, các bộ ban ngành có chức năng riêng trong quản lý nguồn nước cũng có những ý kiến đa dạng, thậm chí mâu thuẫn và cạnh tranh lẫn nhau về nguồn tài nguyên và mức độ ảnh hưởng – thí dụ giữa các bộ chịu nghĩa vụ về thủy điện, bộ chịu bổn phận về thủy lợi và bộ chịu nghĩa vụ về thủy sản. Trong khu vực Mê Kông – với sự phát triển có thể dự liệu trước của các dự án thủy điện – có một điều đã được dấn rộng rãi giờ là các quyết định được đưa ra bởi các bộ chịu trách nhiệm về năng lượng, bởi các công ty điện lực và rút cục bởi người tiêu dùng nguồn điện sẽ có ảnh hưởng cốt yếu lên quản lý nguồn nước. Các bộ năng lượng, với vai trò trọng điểm trong cung cấp năng lượng cần thiết cho tăng trưởng kinh tế, công nghiệp hóa thì xét về mặt chính trị nói chung là có ảnh hưởng hơn các bộ chịu nghĩa vụ quy hoạch tài nguyên nước và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, quá trình quy hoạch ngành điện và quy hoạch lưu vực sông bây giờ không được kết liên chặt khi mà quy hoạch ngành điện chỉ cân nhắc nông cạn các ảnh hưởng về mặt môi trường và xã hội của phát triển thủy điện khi đưa ra quyết định, đặc biệt là hậu quả của các tác động tích lũy trên một lưu vực sông. Xét theo ý kiến rộng hơn về quản lý nguồn nước, quy hoạch lưu vực của các dự án thủy điện thiếu sự kết hợp; việc xây dựng và vận hành của các dự án chính yếu được chi phối bởi nhu cầu điện năng của thành thị và các trung tâm công nghiệp hơn là những cân nhắc về sinh thái và phát triển bền vững lưu vực.
Khu vực Mê Kông đã chứng kiến một sự thay đổi trong sinh sản điện năng: từ chỗ các chính phủ chi phối việc sản xuất điện năng đến vai trò ngày càng tăng của khu vực tư nhân. Chẳng hạn, tại Lào, các công ty năng lượng và xây dựng cùng các nhà đầu tư tài chính cốt yếu từ Thái Lan , Việt Nam và Trung Quốc cạnh tranh để giành được các thỏa thuận nhượng quyền thủy điện từ chính phủ rồi sau đó bán điện ở trong nước hay sang các nước láng giềng Thái Lan hoặc Việt Nam. Việc các công ty giành được quyền khai triển dự án cũng mang lại ích lợi cho các cổ đông. Tỉ dụ, sau thông tin của chính phủ Lào về lễ động thổ đập thủy điện Xayaburi, giá cổ phiếu của nhà phát triển dự án Ch. Karnchang đã tăng 5,7%, mức cao nhất kể từ tháng 1 năm 2011. Nói cách khác, sự mong chờ của cổ đông đối với các dự án mới và có lợi nhuận là động cơ quan trọng đối với nhiều công ty xây dựng và năng lượng. Cố nhiên là các chính phủ vẫn đứng đằng sau với các chính sách, quy định pháp luật chỉ dẫn quy trình ra quyết định cho quy hoạch nguồn nước và năng lượng ở mỗi quốc gia, cũng như cho toàn khu vực đối với các dự án có tác động xuyên biên thuỳ. Tuy nhiên, trong các quá trình ra quyết định còn nhiều điều chưa rõ ràng, tính sáng tỏ và nghĩa vụ giải trình còn hạn chế. Các nhà nước thường cân nhắc “ích nhà nước” song song với tốc độ tăng trưởng kinh tế vĩ mô, vì thế cũng có quan hệ đối tác gần gụi với các công ty xây dựng và năng lượng có ảnh hưởng trong việc định hình quy hoạch nước và năng lượng. Như vậy, nhìn chung nhà nước cũng đóng vai trò quan trọng trong việc hình thị thành trường năng lượng quốc gia và khu vực ưng chuẩn các chính sách và quy định xác định lệ luật tiếp cận thị trường. Thị trường điện là độc quyền về bản tính nên dù rằng có thể giả thiết rằng người tiêu dùng điện chi phối thị trường này thì trên thực tế, vì nhiều nguyên do họ có rất ít chọn lọc, đặc biệt là đối với người tiêu dùng cá nhân chủ nghĩa trong nước. Người dân quản lý dòng chảy? Trong số 60 triệu người sống trên hạ lưu sông Mê Kông, ước tính có 29,6 triệu người sống và lao động trong vòng 15 km cách con này và 2,1 triệu là các cộng đồng ven sông sống trong vòng 5 km quanh con sông. Các vùng đất ngập nước, thủy sản tự nhiên và các nguồn tài nguyên nước khác, bao gồm nước cho sinh hoạt và nông nghiệp thương nghiệp, đặc biệt quan trọng đối với sinh kế của họ và đồng thời cũng có ảnh hưởng tới quơ dân số của khu vực duyệt các thị trường từ địa phương đến khu vực và xa hơn nữa. Chính thành ra, cũng không khó khăn gì để hiểu tại sao Mê Kông thường được gọi là “dòng sông của sự sống”. Trên khu vực Mê Kông, hoạt động của xã hội dân sự là khác nhau giữa các quốc gia, phụ thuộc vào sự cho phép của không gian chính trị. Ở nhiều khu vực, người dân đã cố kỉnh tìm cách tham dự vào quá trình ra quyết định liên quan tới nguồn nước và năng lượng, từ các kế hoạch sử dụng nước ở địa phương đến quá trình hoạch định khu vực với mức độ ảnh hưởng khác nhau. Trong khi cũng có những tỉ dụ thành công về sự tham dự của người dân trong quản trị nguồn nước, đặc biệt là ở Thái Lan với sự dự của người dân trong quy hoạch ngành điện, thì ở trường hợp các cơ sở hạ tầng lớn, sự tham dự mờ nhạt của công chúng đang giấu những bất bình đẳng chính trị sâu sắc hơn trong quá trình ra quyết định về quy hoạch nguồn nước và năng lượng. Chẳng hạn, kế hoạch xây dựng con đập trên dòng chính của sông Mê Kông đã thu hút sự quan hoài rộng rãi của các tổ chức từng lớp dân sự. Trong khi những người ủng hộ dự án, bao gồm nhà phát triển dự án, Bộ Năng lượng Thái Lan và Chính phủ Lào, đã khẳng định rằng dự án sẽ bảo đảm an ninh năng lượng của Thái Lan và góp phần phát triển kinh tế ở Lào thì các tổ chức phi chính phủ quốc tế và khu vực, màng lưới của các cộng đồng địa phương và các nhà nghiên cứu đã chỉ ra các tác động môi trường và tổn thất về tầng lớp, văn hóa từ dự án, bao gồm cả an ninh lương thực và sinh kế. Tuy nhiên, dù không có một thỏa thuận khu vực rõ ràng hoặc sự đồng thuận khoa học về tác động của dự án, Dự án vẫn đã được triển khai. San sẻ công bằng Có rất nhiều nhân tố khác có tiếng nói trong việc kiểm soát dòng chảy, tuy nhiên bao giờ cũng có một số yếu tố có ảnh hưởng đáng kể hơn các nguyên tố khác. Lũ lụt theo mùa mang lại ích lợi quan yếu cho các cộng đồng ven sông và các nền kinh tế của cả khu vực, dù rằng thảm họa lũ lụt có thể mang lại những tổn thất và làm trầm trọng thêm nghèo đói. Rất nhiều người nghèo nhất khu vực sống phụ thuộc cốt tử vào lũ và nguồn tài nguyên mà lũ mang lại. Đó là những người sẽ trải nghiệm trực tiếp sự mất mát nếu nhịp lũ và các nguồn tài nguyên tự nhiên của nó đổi thay do phát triển cơ sở hạ tầng, ngay cả khi thay đổi này có thể kích thích tăng trưởng kinh tế quốc gia và mang lại ích cho nhiều người khác bao gồm nhà phát triển dự án, các cổ đông của họ, các nhà đầu tư tài chính, chính phủ và cả người sử dụng điện hoặc sản xuất, tiêu thụ thực phẩm từ các chương trình tưới tiêu. Các nhà phát triển dự án đang có khuynh hướng thực hiện các chương trình đền bù và tạo sinh kế cho những người buộc phải tái định cư hoặc sống gần dự án với các mức độ thành công khác nhau. Tuy nhiên, những người gián tiếp bị ảnh hưởng, những người thường sống xa dự án và sẽ phải chịu sự suy thoái (chứ không phải sự tàn phá) nguồn tài nguyên thiên nhiên thì hiếm khi được thừa nhận và bồi hoàn. Đây đích thực là vấn đề nghiêm trọng cần khắc phục. Rõ ràng rằng để quản lý nguồn nước một cách công bằng và bền vững thì cần tập trung hơn vào quản trị công bằng và bền vững nguồn năng lượng. Do quy hoạch năng lượng tác động lên cả tầng lớp, không chỉ đơn giản là vấn đề kỹ thuật phải bảo đảm an ninh năng lượng với hiệu quả kinh tế tối đa mà còn là vấn đề bảo vệ môi trường và công bằng xã hội. Canh tân quy hoạch năng lượng cần bao gồm việc cân nhắc sâu hơn đối với các chọn lựa tần tiện hơn là kinh doanh điện, cụ thể là vấn đề về hiệu quả năng lượng và quản lý nhu cầu điện năng. Theo Bạch Dương/Diễn đàn Đầu tư, 02/08/2013 Các bài cùng chủ đề: Nghiên cứu tác động của các công trình thủy điện trên dòng chính Mê Kông Tác động đập dòng nhánh có thể lớn hơn dòng chính Mê Kông? thưa Đánh giá Môi trường Chiến lược thủy điện dòng chính Mê Kông được trao giải quốc tế Thủy điện dòng chính Mê Kông: Sau Xayaburi là Don Sahong? tại sao không nên xây đập ngăn dòng Mê Kông? Sóng thần trên dòng Mê Kông? Lào chuẩn bị xây đập thứ hai trên dòng Mê Kông Thủy điện Mê Kông là tất yếu? Từ đập Xayaburi đến khoảng trống trong hiệp tác Mê Kông Chính phủ Thái Lan chọn Xayaburi, bỏ Mê Kông |
Thứ Năm, 1 tháng 8, 2013
Ai mới nhất kiểm soát dòng Mê Kông?
